انجنیر خلیل احمد نادم
ماه می 2021- اتاق فکر
از آنجایی که اقتصاد زیر بنای رشد و ترقی هر کشور را تشکیل می‌دهد لازم است تا قبل از شروع بحث، تعریف اقتصاد را بدانیم.
تعریف اقتصاد:
در ساده ترین و قابل فهم ترین تعریف، اقتصاد مطالعۀ نحوۀاستفادۀ جامعه از منابع محدودش است.
اقتصاد علم اجتماعی است که با تولید، توزیع و مصرف کالا ها و خدمات پیوند خورده است.
اقتصاد تمرکز بسیار زیادی بر روی چهار عامل تولید یعنی: زمین، نیروی کار، سرمایه و کسب و کار دارد. اینها چهار عنصری هستند که فعالیت اقتصادی را در جهان ما می سازند و هر یک می‌تواند بصورت مجزا مطالعه شود.
خشت های که بنای عظیم علم اقتصاد را می سازند، کار و تجارت هستند.
افغانستان نظر به داشتن زمین های زراعتی حاصلخیز مختلف، دارای اقلیم متفاوت در ساحات جغرافیایی مختلف نیز می‌باشد مثلا بعضی ولایات زمستان معتدل بدون برف را دارا بوده مانند ولایت ننگرهار که زمین آن مساعد به میوه جات اقلیم گرم می‌باشد. در عده یی از ولایات زمین های آن چند فصل حاصل می‌دهد و در بعضی ولایات شرایط مساعد جهت رشد خسته باب و میوه های مختلف النوع را دارا می‌باشد که اگر زراعت را با وسایل عصری مجهز سازیم بدون شک که افغانستان بر علاوه تکاپوی ضروریات داخلی از جمله کشور های صادر کننده اقسام میوه جات تازه و خشک، خسته باب، حبوبات، لبنیات، سبزیجات و غیره محصولات زراعتی و مالداری در منطقه و جهان خواهد گردید و از ناحیه صادرات به اندازه کافی اسعار خارجی به داخل کشور سرازیر خواهد شد.
با وجود امکانات محدود و استفاده از وسایل بدوی زراعتی، با آنهم صادرات چشمگیری از محصولات زراعتی و میوه های خشک مانند جلغوزه، پسته، بادام، انار، انگور، کشمش، پشم و غیره به خارج از کشور انجام می‌شود.
۱ – مالداری
افغانستان اقلیم مساعد و شرایط خوب به دام داری را دارا می‌باشد. رشد و انکشاف فارم های مالداری از قبیل گاو داری، گوسفند و بز، فارم های مرغ داری و فیل مرغ، فارم های پرورش ماهی و زنبور داری و هم چنان پرورش کرم پیله که در صنعت ابریشم رول ارزنده دارد، حایز اهمیت است.
۲- مدیریت آب های افغانستان
افغانستان از نظر منابع آبی( آب های شیرین) در منطقه می‌توان گفت که حایز مقام اول می‌باشد .
اگر ما بتوانیم شرایط را آماده ساخته و آب های کشور را خوب مدیریت نماییم بدون شک که افغانستان از جمله صادر کنندگان بزرگ انرژی بدون خطر در منطقه خواهد بود.
در اینجا نمونۀ یکی از کشورهای مشابه با وضعیت افغاسنان درمنطقه را ارایه می کنیم:
در کشور قرغزستان در ولایت تالاسک دریایی به نام نارین جریان دارد که از شهر قره قل گذشته و بعد به شهر اوش می‌ریزد، طول دریا، اندازه آب، سرعت آب و شکل اراضی کاملا مشابه دریای مرغاب است که از کوه بابا سرچشمه گرفته و در اخیر به ترکمنستان می‌ریزد. بند برق تکتاگول که ۲۱۵ متر ارتفاع دارد ۱۲۰۰ میگاوات تولید برق آن است. ۷۰ کیلومتر پایان تر بند برق کروپسای اعمار گردیده که ۱۱۵ متر ارتفاع دارد و ۸۰۰ میگا وات برق تولید آن است. در روی این دریا قرار بود که ۱۲ بند برق اعمار گردد در صورتی که بند برق سلما صرف ۴۲ میگا وات برق تولید می نماید. نتیجه این که اگر ما روی دریا های افغانستان بند های برق و آب احداث نماییم از یک طرف به اندازه کافی ضروریات انرژی کشور را از ناحیه تنویر، تسخین، به کار انداختن فابریکات خورد و بزرگ و فابریکات بزرگ ذوب آهن و غیره مرفوع می سازیم و از طرفی برق اضافی را صادر کرده می توانیم و از طرفی با ساختن بند ها هم آب را جهت آبیاری و نوشیدن ذخیره می نماییم و هم زمین های زراعتی ما دایم آب می داشته باشد و هم از خطرات سیل در امان می باشیم.
با مدیریت درست و معقول آب بر علاوه استفاده موثر در آبیاری زمین های زراعتی در جهت احیای فارم های پرورش ماهی نیز می‌توان استفاده به عمل آورد و ناگفته نماند که با ذخایر بزرگ آب هم اقلیم تغییر می‌یابد و هم جا های تفریحی نیز ایجاد می گردد. آب های شیرین را از طریق پایپ لاین ها می‌توان به همسایه های نیازمند مانند کشور های ایران و پاکستان صادر نمود، چنانچه کشور ایران پروژه انتقال آب را از دریای آمو ذریعه پایپ لاین، بجانب دولت افغانستان پیشنهاد نموده است و این پروژه عملی نیز می‌باشد.
۳- صنعت زراعتی
بهترین راه جهت رشد و توسعه زراعت و محصولات زراعتی را صنایع زراعتی تشکیل می‌دهد. مثلا در افغانستان ما فابریکه های نساجی، پروسس پخته، کشمش پاکی، فابریکه زیتون، فابریکه قند و شکر، پشمینه بافی، حجاری و نجاری، فابریکات جوس و غیره داشتیم که با احیای این فابریکه ها و تاسیس فابریکه های جدید ما می توانیم از یکسو مردم زیادی را بکار بگماریم و از سویی از واردات تکه باب و غیره محصولاتی که در داخل تولید می شوند جلوگیری نماییم و از طرف دیگر مردم تشویق می‌شوند که در عوض مواد مخدره، که یک پدیده شوم و بدنام کننده است، به کشت پنبه، لبلبو، نیشکر، جواری، گل آفتاب پرست، زیتون، زعفران و غیره روی بیاورند.
فابریکه های پروسس پخته (طلای سفید) هم پنبه را پروسس می نماید هم ضرورت های فابریکه های نساجی را مرفوع می سازد و ضمنا در ساختن روغن، صابون و کنجاره که خوراک حیوانات است، رول بس ارزنده دارد.
۴- مواصلات و ترانسپورت (سرک ها، راه آهن، خطوط هوایی، پست و پارسل، مخابرات و تکنالوجی معلوماتی)
یکی از راه های عمده رشد اقتصادی یک کشور و رفاه اجتماعی عبارت از داشتن ارتباطات است.
داشتن سرک ها، خطوط ریل و خطوط هوایی و وصل قریه و قصبات به واحدهای اداری و ارتباط دادن ولایات و شهرستان ها به یکدیگر و هم چنان ارتباط دادن ولایات به مرکز، زمینه رشد اقتصاد ملی و اقتصاد شهروندان را مساعد می سازد زیرا افراد جامعه فرآورده ها و حاصلات خود را به کمترین زمان و به مصارف و کرایه ارزان می‌توانند به محلات فروش برسانند و برعکس ضروریات خود را نیز تدارک ببینند.
بدون شک راه آهن بهترین و ارزان ترین وسیله انتقال و ارتباط می‌باشد که افغانستان با داشتن ریگ و سنگ در مسیر راه ها، سهولت های زیادی را بخاطر اعمار سرک ها و راه های آهن فراهم ساخته می‌تواند و از نظر اقتصادی ارزان تمام می‌شود.
خطوط هوایی در جهت انتقال اموال و مسافرین رل خود را دارد و انتقال امتعه قیمتی از طریق کارگوی هوایی و انتقال سریع ارزش اقتصادی خود را دارا می‌باشد.
پست و پارسل وسیله ارتباط مدرن محسوب می گردد، ایجاد کُد پستی، نامگذاری سرک ها، کوچه ها و داشتن آدرس پستی سهولت در داشتن آدرس های مشخص باعث می‌شود که جی پی اس که وسیله یافتن آدرس است بکار بیافتد.
در مورد تکنالوجی معلوماتی، توسعه و تقویه انترنیت و تسهیل سازی زمینه استفاده از آن، باید پلانگذاری دقیق و سریع صورت گیرد و کوشش گردد که ارزان توزیع گردد تا هموطنان چه در ساحه آموزش و پرورش، چه در ساحه تجارت و هم در اکثریت ساحات انجنیری و غیره ساحات زندگی اجتماعی دسترسی آسان و سریع داشته باشند تا سهم خویش را در پیشبرد عرصه خدمات به مردم و کشور ادا کرده باشند.
به نظر بنده وصل سرک حلقوی و توسعه آن، در پهلوی آن داشتن خط آهن حلقوی در رشد و انکشاف افغانستان نهایت موثر واقع می گردد. بعضی سرک ها و خطوط آهن برعلاوه داشتن اهمیت داخلی، اهمیت منطقوی و بین المللی می‌تواند داشته باشد مثلأ خط آهنی که از پشاور تا کابل و بعد پروان، بغلان را به شیرخان بندر، حیرتان و بندر آقینه وصل می نماید.
۵ – انرژی و تاثیرات آن در رشد و انکشاف کشور
در افغانستان شرایط خیلی مساعد برای تولید انرژی وجود دارد که عبارتند از انرژی از منابع آبی، آفتاب، باد، گاز، زغال سنگ و اتمی. به نظر من غیر از انرژی اتمی که فعلا شرایط ساختن آن مساعد نمی باشد و مصارف زیادی را ایجاب می نماید و نظر به شرایط فعلی از نظر امنیتی و ایمنی ما قادر به محافظت و کنترول آن نمی باشیم، دیگر تمام منابع انرژی جهت استفاده هم مساعد است و هم اقتصادی .
نظر به پیشرفت علم و تکناوژی از ذغال سنگ هم در تامین انرژی بخصوص در فابریکات ذوب آهن با در نظر داشت حفظ محیط زیست، استفاده موثر صورت گرفته می‌تواند. افغانستان یک کشور آفتابی است که می‌توان تخمین زد که سالانه در حدود ۹۰ فیصد آسمان صاف دارد که از انرژی آفتاب در تنویر، تسخین و تولید برق و واترپمپ های سولری جهت آبیاری استفاده نمود بخصوص دشت ها که از دریاها فاصله دارند.
گاز یک منبع خوب تولید انرژی بوده و از آن گاز مایع و کود کیمیاوی به دست می آید. تمدید پایپ لاین های گاز از ساحات مناطق گاز به مناطق دیگر از صرفیه برق و فشار روی دستگاه های تولید برق و ترانسفارمرها، کم می‌شود و برعلاوه با استفاده از گاز توربین های مولد برق به کار می افتند.
چون افغانستان یک کشور کوهستانی است از باد هم می‌تواند در تولید انرژی استفاده به عمل آورد. ما آثاری از آسیاب های بادی در کشور داریم که در قدیم توسط باد حرکت می کرده است.
ناگفته نباید گذاشت که در پهلوی سرک حلقوی تمدید لین برق و کیبل فایبر آپتیک زیاد سهولت ها را بوجود می آورد.
۶- معادن
معادن افغانستان ثروت و ذخایر طبیعی زیرزمینی افغانستان است که در ترقی و رشد اقتصادی کشور رول ارزنده و چشمگیر را بازی می نماید.
مهم این است که از ذخایر زیر زمینی(معادن) کشور بطور مثمر باید استفاده بعمل آید و کوشش گردد تا مواد خام معادن به خارج از کشور صادر نگردد و سعی بعمل آید تا در داخل کشور سرمایه گذاری صورت گیرد و سرمایه گذاران خارجی تشویق گردند تا فابریکه ها در داخل کشور ساخته شود و از مواد خام استفاده گردد و اجناس ساخته شده هم در مارکیت داخلی به فروش رسانیده شود و هم به بیرون از کشور صادر گردد. بعضی اقلام معدنی که کشور ما فعلا توانایی استفاده از آن را کمتر دارا می‌باشد می‌تواند که به خارج از کشور صادر گردد مانند عناصر رادیواکتیو از قبیل یورانیم ویا عنصر کمیاوی بنام لیتیوم که یک ماده کمیاب است و در ساخت بطری های وسایل الکترونیک از آن استفاده به عمل می آید. طبق معلومات اداره جیالوجی امریکا، ارزش اندازه معادن لیتیوم افغانستان به مراتب زیاد تر از نفت عربستان سعودی است.
قابل یاد آوری است که علاوه بر طلا، نقره، مس، سنگ های قیمتی و عناصر دیگر، معادن مواد ساختمانی چون ریگ، سنگ و خاکی که از آن خشت پخته و شیشه ساخته می‌شود و سمنت تولید می گردد هم از جمله معادن ارزشمند به حساب می روند.
۷- توریزم
پر عایدترین صنعت در جهان امروزی صنعت توریزم بشمار می‌رود.
اگر کشور ترکیه را مثال دهیم، ۷۰فیصد بودجه آن کشور از ناحیه صنعت گردشگری تمویل می گردد.
افغانستان از نگاه داشتن آب و هوای خوب و مناسب، مناظر طبیعی زیبا، دره های نهایت سرسبز، کوه های مقبول، جنگلات سرسبز، آثار تاریخی فراوان و دریا های خروشان نهایت غنی و مساعد برای جلب گردش گران بوده و درسال ۲۰۲۰ با وجود نبود شرایط خوب امنیتی، در حدود ۸۶ هزار توریست از مراجع دیپلوماتیک افغانستان ویزه گردشگری دریافت نموده اند برعلاوه ما گردشگرهای داخلی هم داشته ایم.
اگر صلح و امنیت تامین گردد بدون شک که در تعداد گردشگران خارجی و داخلی ازدیاد به عمل خواهد آید.
با آمدن گردشگران تمام چرخ زندگی مردم به حرکت می افتد، از فعالیت های ترانسپورتی شروع تا هوتل داری، خدمات شرکت های توریستی همه به کار می افتد و تجارت خورد و کوچک رونق می یابد.
۸- نقش عودت کننده ها در جهت ترقی و رشد اقتصاد ملی
جنگ های خانمانسوز و دوامدار باعث مهاجرت افغان ها به خارج از کشور و موجب بیجا شدن مردم در داخل کشور گردیده است. مردم با قبول مشقت و مشکلات، جهت یافتن زندگی بهتر نظر به داشتن اندازه امکانات به کشورهای مختلف خودرا رسانیده اند و با تحمل سختی ها به دستیابی یک سلسله آموختنی ها و فنون نایل گردیده اند که عده توانسته اند صاحب سرمایه های بزرگ گردند و عده تخصص و فوق تخصص را کمایی نموده اند.
در عرصه ساختمانی، زراعت، طبابت و صنعت و غیره بخش ها افغان ها توانسته اند که در خارج از کشور تجارب خوبی را به دست آورند که در شرایط آمدن صلح و تامین امنیت اینها در عرصه های متذکره رول بسا ارزنده یی را ایفا کرده می‌توانند و در مدیریت و رشد اقتصاد ملی در رهبری قرار گرفته می‌توانند و در اکثر عرصه ها به شکل مدرن عرض اندام می نمایند.
چون افغان ها از جامعه یی عقب مانده و زندگی ابتدایی افغانستان به کشورهای مدرن رفته اند طبعا با طرز زندگی مدرن آشنایی حاصل نموده و عادت می گیرند و با بازگشت به وطن در تعمیم و ترویج زندگی مدرن سهیم بوده و شرایط زندگی مدرن را مهیا می سازند.
ما می بینیم که عده یی از هموطنان ما جهت کار به ایران می روند قبلا در خانه های خود تشناب جان شویی و بیت الخلا نداشتند و بعد از عودت اولین کاری که می‌کنند ساختن همین تشناب است و عده یی هم که از پاکستان می آیند هم استفاده از گاز و وسایل سولر را ترجیح می‌دهند که استفاده کنند. زیاد تر کسانی که از ایران برمی گردند فنون مختلف ساختمانی، نلدوانی، نجاری، کاشی کاری، برق، گچ کاری غیره را آموخته اند که در اجرای کارهای متذکره با مهارت تمام قادر و حاکم اند.
۹- تجارت و ترانزیت
افغانستان از نگاه موقعیت جغرافیایی مهمی که دارد، مسیر تاریخی راه ابریشم از این کشور عبور نموده است. راه ابریشم معنی ارتباط تجارتی کشورهای مختلف مانند چین و منگولیا، هند بزرگ (هند امروزی، پاکستان و بنگله دیش) از طرف شرق و جنوب، از طرف شمال کشور های مربوط اتحاد شوروی سابق و از طرف غرب کشور ایران تا کشور های عربی و اروپا بوده است.
در شرایط کنونی که همسایه های افغانستان به خاطر انتقال امتعه شان شایق احیای راه ابریشم بوده بنا افغانستان ضرورت به ارائه طرح مشخص به منظور ارتباط چین ذریعه خطوط آهن و سرک ها تا مرز ایران، ترکمنستان، ازبکستان و تاجیکستان می‌باشد. راه آهن از مرز چین از بخش تنگی واخان شروع و از راه مزار، شبرغان، فاریاب، بادغیس و هرات به ایران وصل می‌شود. پاکستان نیز می‌تواند از طریق افغانستان به ایران و کشور آسیای میانه وصل گردد که کشور ما از درک حق العبور مبالغ زیادی را درآمد می داشته باشد.
همانطوری که از پروژه پایپ لاین گاز ترکمنستان – افغانستان – پاکستان – هندوستان (تاپی) هم استفاده داخلی می نماید به این معنی که مناطق مسیر راه از استفاده گاز طبیعی بهره مند می‌شوند و هم دولت از ناحیه انتقال گاز به کشور های پاکستان و هند مبلغ ۴۰۰ ملیون دالر بدست می آورد. به همین ترتیب در آینده پایپ لاین نفت ممکن از این مسیر عبور نماید.
انتقال برق کاسا ۱۰۰۰ هم از طریق افغانستان به پاکستان صورت می‌گیرد که از این طریق هم دولت افغانستان مبلغی را دریافت می نماید.
از درک عبور وسایل ترانسپورتی از خاک افغانستان و انتقال امتعه از طریق خاک افغانستان، مبالغی را دولت به دست می آورد.
در بخش ترانزیت هوایی ایجاب می نماید تا میدان های هوایی کشور به معیار، نورم و ستندرد بین المللی و ایجابات عصر ساخته شده و از نظر تکنالوژی مدرن و با شرایط ایمنی مجهز گردد تا طیارات کشورهای مختلف نشست داشته باشند و از این ناحیه نیز درآمدی برای دولت افغانستان متصور است.
افغانستان منحیث یک کشوری که عضو سازمان تجارت جهانی است ضرورت مبرم به داد و گرفت با کشور های مختلف جهان دارد.
صادرات پیداوار افغانستان به کشورهای مختلف و واردات کالاهای مورد ضرورت از کشورهای متعدد جهان رابطه تجارتی کشور را تشکیل می‌دهد.
زمانی یک کشور موفق بوده می‌تواند که اندازه صادراتش از واردات آن بیشتر باشد و بتواند اسعار خارجی را زیاد تر وارد کشور بسازد. بازار یابی برای کالاهای داخلی اولویت پالیسی تجارتی دولت را باید تشکیل دهد.
۱۰- وسایل اطلاعات جمعی، فضای مجازی و استفاده از اپ های مختلف در جهان امروزی وسایل اطلاعات جمعی نه تنها که در بیداری مردم رول ارزنده دارد بلکه در تعمیم، ترویج و اطلاع رسانی و پخش اعلانات نقش خوب و مفیدی را بازی می نماید. خرید و فروش از طریق آنلاین در این زمانه برای مردم چقدر سهولت ایجاد نموده است.
عوامل مختلف دیگری که باعث رشد اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور می گردد :
الف) داشتن حکومت مشروع و متعهد به منافع ملی افغانستان،
ب) رفع تهدید های منطقه یی و بین المللی که باعث کاهش مصارف نظامی گردد و زیاد تر منابع پولی در جهت اعمار زیر ساخت های بنیادی به مصرف برسد،
ج) بدون شک که جامعه باسواد خودش خود را می سازد.
پایان