عواملی که در فنای عالم و آدم و زمین موثر اند

مهندس رزاقی

“مارتین ریس” “Martin Rees” یکی از بزرگترین فزیکدانان سماوی عالم و رئیس انجمن سلطنتی علوم بریتانیا می گوید: بشر فقط ۵۰-۵۰ شانس نجات در قرن ۲۱ را دارد. جنگ های اتمی، حملات تروریستی شیمیایی، صدمات ناشی از مسایل اقتصادی و برخورد سنگ های آسمانی “Asteroids” وغیره… می توانند ما را در کمتر از صد سال از بین ببرند.
من در اینجا با برداشتهایی از روزنامه مشهور “Guardian” و همینطور از وسایل ارتباط جمعی (تلویزیون، رادیو وغیره) و مطالعات شخصی به طور خیلی خلاصه پاره ای از عمده ترین عوامل تهدید کننده به بشریت را یادآور می شوم:

۱- خطر اشعه های گاما- Gamma Rays : نظیر همان هایی که در مرکز خورشید تولید می شود. بسیاری از آن ها از اعماق آسمان می آیند و منبع اصلی آنها اکثراً درست معلوم نیست. پارۀ دیگر از آنها از انفجار سوپرنووا ها می آیند، هر چند دهه یک وقتی یک ستاره پر جرم در کهکشان ما “راه شیری –Milky Way ” سوختش تمام می شود و منفجر می گردد، در نتیجۀ این انفجار عظیم نه تنها ذرات ساخته شده در آنها که بعد ها در ساختمان بدن ما بکار می روند بلکه همراه با آنها اشعه های کیهانی “Cosmic Rays” (بصورت ذرات با انرژی بسیار زیاد مانند اشعه های گاما) از آنها با سرعتی نزدیک نور به اطراف منتشر می شوند (انرژی یک سوپرنووا در موقع انفجار می تواند کهکشانی با ۱۰۰میلیارد ستاره را در روشنایی غیر قابل تصوری بپوشاند!) وقتی قسمتی از این اشعه ها به طرف زمین سرازیر شود قبل از آنکه چاره اندیشه یی بنماییم تمام سیارۀ ما را نابود کرده است. یکی از عوامل مخرب این اشعه ازبین بردن لایۀ ازونی است که راه را برای ورود اشعه های ماورأ بنفش UV هموار می کند که خطر مرگ برای همه را دارد. از زمان وقوع یکی از این سوپرنووا ها تا موقعی که ذرات سماوی مضر و اشعه های خطرناک آنها به ما برسند شاید هزاران سال طول بکشد و ما از بلایی که سالیان بعد به ما خواهد رسید در بی خبری می باشیم و وقتی رسید، چاره ای جز تسلیم نیست! زمین وقتی از میان بازو های مارپیچ راه شیری می گذرد در معرض یکی از خطرات مهم حیاتی خودش می باشد زیرا انفجار بیشتر سوپرنووا ها در آن مناطق روی می دهد. این جریان هر ۱۵۰سال امکان وقوعش می رود.
شانس مواجهه با خطر سوپرنووا در ۷۰ سال آینده کم و در مرتبه خطری۳ است.

۲- برخورد با سنگ های آسمانی Asteroids-Meteorites : آن ها همان خرابی را به بار می آورند که بمب های اتمی بزرگ و کوچک. در حال حاضر ستاره شناسان حدود ۵۲۰ عدد از آن ها را در خطر برخورد اتفاقی با زمین می دانند. نمونه نسبتاً کوچک آن سنگی است که در آریزونا در حدود ۵۰۰۰۰ سال پیش فرود آمده است و حفره ای به طول ۲ر۱ کیلومتر و عمق ۸۰ متر ایجاد کرده است. بیش از نود و سه فیصد این اجسام در مدار بین مریخ (مارس) و ژوپیتر دور خورشید می چرخند. حدود یک میلیون از آن ها در قطری بزرگتر از یک کیلومتر می باشد و بزرگترین آنها در قطر ۹۳۳ کیلومتر است. این سنگ ها از بقایای تشکیل منظومه شمسی هستند. یکی از اجسام به قطر ده کیلومتر با سرعتی حدود سی کیلومتر در ثانیه در حوالی خلیج مکسیکو حدود شصت میلیون سال قبل به زمین اصابت کرده است و از جمله اثرات آن بالا آمدن سطح آب اوقیانوس ها و تاریکی زمین از نور خورشیدی در اثر گرد و غبار و بخار آب شده که در نتیجه آن تمام دایناسور ها و قسمت اعظم جانداران دیگر از بین رفته اند. فزیکدانی از ناسا می گوید، برخورد یک سنگ آسمانی در پهنای ۵ر۱ کیلومتر یا بیشتر، خطر بزرگی برای تمدن بشر را دارد. یک چنین واقعه ای امکاناً هر یک میلیون سال اتفاق می افتد. نه تنها در این حادثه بسیاری از نباتات و جانداران در اثر پرتاب مواد داغ و باران های اسیدی بسیار شدید از بین می روند، ولی احتمالا اغلب جانداران سازگار با چنین محیط (نظیر سوسک ها وغیره) جان به سلامت خواهند برد!
شانس اینکه زمین به واسطۀ یک سنگ آسمانی در ۷۰ سال آینده برخورد کند متوسط است. درجه خطر آن در این بحث ۵ است.

۳- تغییرات جوی Climate change : این طور که در این چند روز از اخبار اول تلویزیون و رادیو و روزنامه ها استنباط می شود، در آخر این سده درجه حرارت کره زمین در اثر چند برابر شدن گاز های گلخانه یی “Greenhouse gases” ، سه درجه سانتی گرید بالا می رود، که گرمتر از حرارتی است که زمین از یک و نیم میلیون سال قبل تاکنون تجربه کرده است- در بدترین سناریو آب و هوای بسیاری از مناطق دنیا تغییر کلی پیدا می کند و منجر به عدم تأمین مواد غذایی جهانی شده که نتیجه آن درهم ریختن گسترده سیستم های اجتماعی موجود را می نماید و سبب مهاجرت های دسته جمعی بسیار بزرگ و منازعات روی منابع حیاتی می شود که بیشتر از آن جهت است که پاره ای از قسمت های عالم خیلی کمتر قابل زندگی می شوند. حرارت بسیار زیاد در سطح عالم باعث می شود که یخ های قطبی به تدریج آب شده و سطح آب اوقیانوس ها حدود تا چند متر بالا بیاید که در نتیجه قسمت های بسیار زیادی از سواحل کشور های ساحلی از بین می رود- از نتایج وخیم دیگر افزایش حرارت عالم، از بین رفتن مراتع و زمین های قابل کشت است که حدود ۴۰۰ میلیون از جمعیت عالم در معرض خطر قحطی و گرسنگی خواهند بود- دیگر آثار شوم این جریان کم آبی برای ۳ر۱ بیلیون نفر از ساکنان عالم است. در این جریان پنجاه فیصد جانداران کره زمین از بین می روند و همچنین بسیاری از جنگل ها و مناطق سبز عالم دستخوش نابودی قرار خواهد گرفت.

۴- خطر آتش فشانهای بزرگ Super Volcanoes : پروفیسر بیل مک گوییر Bill McGuire از دانشگاه لندن و عضو تیم مشاوره یی خطرات طبیعی تونی بلیر می گوید، تقریباً هر ۵۰۰۰۰سال زمین در معرض یک سوپر آتشفشان قرار می گیرد، در این جریان هزاران متر مربع از زمین به واسطه جریان های مواد آتشفشانی و خاکستر آنها معدوم می شود. از خاکستر و گاز های گوگردی که به اتمسفیر داخل می شود پردۀ نازکی از اسید سلفوریک تولید می شود که سراسر کره زمین را فرامی گیرد و باعث می شود که نور آفتاب برای سالیانی به طور برگشتی منعکس گردد که در نتیجه روشنایی در روز بیشتر از روشنایی شب مهتابی نخواهد بود.
ار آخرین سوپر آتش فشان در تاریخ بشر، آتش فشان Taupo در نیوزیلاند است که در حدود ۲۶۰۰۰ سال پیش رخ داده است. ولی خساره مند ترین سوپر آتش فشان در تاریخ بشر ، توباToba در سوماترا اندونیزیا در هفتادو چهار هزار سال قبل است و از آن جاییکه نزدیک خط استوا اتفاق افتاده گاز های سمی آن به سرعت به هر دو نیم کره زمین پخش گردیده است. اطلاعات از اعماق یخ های قطبی نشان می دهد که درجه حرارت به طور بسیار زیادی برای پنج تا شش سال بعد از آن در حال سقوط بوده است که همراه با یخ بندان شدید تا مناطق استوایی بوده است. احتمال این سوپر آتش فشان ۱۲ مرتبه بیشتر از برخورد یک سنگ آسمانی بزرگ است.
شانس یک سوپر آتش فشان در ۷۰ سال آینده خیلی بالا است و در درجه ۷ خطری است.

۵- بلعیدن زمین به وسیلۀ یک حفره سیاه black hole ساخت دست انسان: سرعت فرار از حفره سیاه باید بیشتر از سرعت نور باشد و این امر طبق تیوری نسبیت امکان ندارد. هر چه در این حفره ها بیافتد در singularity مرکزش محو و نابود می شود. در مرکز پاره ای از کهکشان ها از این اجسام به اندازه بین یک میلیون تا ۱۰۰۰ میلیون جرم خورشیدی وجود دارد. طبق تیوری، اگر زمین با قدرتی غیر قابل تصور آن قدر فشرده شود که قطرش به حدود یک سانتی متر برسد و یا خورشید را بشود تا شعاع حدود سه کیلومتر منقبض کرد آنها تبدیل به black hole می شوند! و بطور دایم ارتباط آن ها با دنیای خارج قطع می شود و هر چه کوچک و بزرگ به آن ها نزدیک شود دیگر فرارش غیر ممکن است. احتمال دارد که در آغاز عالم در big bang قبل از اینکه ذرات مادی فرم گیرند تعداد زیاد حفره های سیاه بسیار کوچک mini black hole کوچکتر از اتم امکاناً درست شده باشند. ساختن این چنین حفره های سیاه کوچک حالا امکان پذیر نیست. ریچارد ویلسون، پروفیسر فزیکدان در دانشگاه هاروارد حدود ۸ سال پیش، وقتی که شتاب دهندۀ لابراتوار ملی brook haven در نیویورک در حال ساختن بود، ترس داشت که ممکن است حالتی از مادۀ متراکم شده بتواند بصورتی درآید که قبلا هرگز وجود نداشته بوده است و به صورت یک حفره سیاه به اندازه اتم درآید (ده میلیون اتم در یک دنده تمبر جای می گیرد). وزن چنین mini black holes حدود ۱۰۰ میلیون کیلو گرام یا صد میلیون تن است. اگر این داستان به حقیقت می پیوست لابراتوار و عمارت آن و بیشتر از آنها در معرض از بین رفتن بودند.خوشبختانه با اطلاعات فضایی به این نتیجه رسیدند که شتاب دهند ذره ای بروک هاون قادر به ساختن چنین حفره هایی سیاه نیست. شانس اینکه زمین به واسطۀ یک black hole در ۷۰ سال آینده بلعیده شود به طور فوق العاده بسیار کم می باشد.

۶-برخورد یک ستارۀ دنباله دار comet با زمین: این اجسام در مدار های خارج از مر کز به دور خورشید می چرخند. کومت ها مخلوطی از سنگ های مختلف و یخ می باشند. یکی از معروف ترین آن ها Hall’s Comet است که هر ۷۵ سال یک بار به زمین نزدیک می شود. پریود (دوره) کومت های کوتاه مدت کمتر از ۲۰۰ سال و دراز مدت ۷۰۰۰۰ سال است. آن ها بیشتر در کمربند آوورتOort جای دارند که در حدود یک سال نوری از ما دور می باشند. گهگاهی به واسطه حرکت خورشید در مدار کهکشانی خود و گذشت از ابر های کومتی و یا نزدیکی ستاره ای به آن ها تعادل جاذبه یی پاره ای از آن ها به هم خورده و از مکان خود به حرکت در می آیند و امکان دارد یکی از آن ها در مسیر خود به زمین برخورد کند که خطرات بس سنگینی را به بار می آورد. یکی از آن ها چند سال پیش بنام کومت Shoe maker به کرۀ مشتری Jupiter برخورد کرد و ظاهراً در اتمسفیر آن منفجر شد و از قرار، به اندازه کره زمین روی این سیاره خرابی به بار آورد(۱). در این چند ساله چندین کومت از نزدیکی های زمین گذشته اند ولی از بخت خوب شانس برخورد با زمین را نداشته اند. از قرار هر۱۰۰ هزارسال یا بیشتر شانس برخوردی وجود دارد.
در ضمن در تیوری های جدید آمده که امکاناً پاره ای از امراض اپیدمیک به وسیلۀ این کومت ها هر چند سالی یک مرتبه از قعر آسمان به زمین آورده می شوند.

۷- جنگ اتمی Nuclear War: به عقیدۀ یک کارشناس برجسته نظامی، از جنبۀ تیوری، یک جنگ هسته ای می تواند تمدن بشری را از بین ببرد، ولی در حال حاضر عملا با توجه به سبب قرارداد ها منع گسترش سلاح های هسته ای خطر آن وجود ندارد. شانس یک جنگ اتمی در ۷۰ سال آینده در سطح بسیار پایینی می باشد.

۸- جایگزینی روزافزون روبات هاRobots در وظایف انسانی: یک پروفیسر و محقق در روبات ها می گوید، مهارت روبات ها در هر سال دو برابر می شود، پیش بینی می شود که در سال ۲۰۵۰م روبات هایی تقریباً با قدرت فکری شبیه انسان ساخته شوند که می توانند بسیاری از مسایل انسانی را تجزیه و تحلیل نمایند. این ماشین ها با حس آگاهی احساس با انسان در حال پیشرفت هستند و مهارت های ما را یاد می گیرند و در هدف ها و ارزش های مان با ما شریک هستند و می توان آن ها را چون بچه های ذهن مان در نظر بگیریم. نه تنها این روبات ها مراقب و نگهدار ما در منزل هستند، بلکه آن ها وظایف پیچیده ای را انجام می دهند که در حال حاضر احتیاج به انسان دارد، چون تشخیص امراض و سفارش مداوا و بهبودی آنها. روبات ها با تکنولوژی های پیشرفته شانس عمر طولانی تری را به ما می دهند و بسیاری از وظایف ما را انجام خواهند داد و کم کم رقیب ما در کار ها می شوند. شانس جایگزینی کلی روبات ها به جای انسان در ۷۰ سال آینده چندان زیاد نمی باشد.

۹- خطراتی که منظومه شمسی را تهدید می کند: ۱:گذشت یکblack holeاز نزدیکی های منظومۀ شمسی. این جریان باعث تغییر مدار سیارات و بهم خوردن تعادل آن ها می شود. ۲:انفجار یک ستاره نزدیک خورشید که باعث پوشاندن زمین از رادیاسون های خطرناک مرگبار می گردد. ۳:عمر خورشید با توجه به میزان سوختش حدود ده میلیارد سال تخمین زده شده است. تاکنون حدود پنج میلیارد سال آن گذشته و طبق محاسبات شاید تا ۵ میلیارد سال دیگر سوخت اصلی آن تمام شده و تبدیل به یک ستاره غول قرمز شود و تمام سیارات داخلی، از جمله زمین را می بلعد. در این جریان آب تمام اوقیانوس ها بخار شده و کوه ها ذوب و حتی بخار می شوند و سرانجام، خورشید، خودش هم تبدیل به تکه سختی شده و در تاریکی مطلق فرو می رود.

۱۰- سرنوشت غم انگیز سایر ستارگان: عمر ستارگان بستگی به بزرگی و کوچکی آن ها دارد، هر چه ستاره بزرگتر باشد عمر آن کمتر است زیرا برای دوامش احتیاج به مصرف سوخت بیشتری در زمان کمتری دارد. عمر ستارگان معمولاً بین چندین میلیون تا ده میلیارد سال است. از قرار بررسی های اخیر دانشمندان تشکیل ستارگان جدید را خیلی به کندی و کم می دانند، به طوری که آنها نمی توانند جواب از بین رفتن ستارگان قدیمی را بدهند. از این رو عالم کم کم رو به تاریکی می رود و بدین ترتیب حدس می زنند که حدود ۵ میلیارد سال بعد روشنایی عالم به نصف خواهد رسید و در این زمان عمر ستاره ما خورشید، هم به سر رسیده است.
باز میلیارد ها سال بعد، سوخت تمام ستارگان تقریباً تمام می شود و فضای عالم کاملا در تاریکی مطلق فرو خواهد رفت و در فضا چیزی جز ستارگان مرده و حفره های سیاه وجود نخواهد داشت!

۱۱- مرگ ترمودینامیکی عالم: اصل دوم ترمودینامیک می گوید که انتروپی در حال افزایش است و بدین ترتیب همیشه نظم به بی نظمی می رود. در یک سیستم بسته مانند یک فلاسک که حاوی انرژی گرمایی است، اگر سیستم در یک حالت لایتغییر بماند می گویند سیستم در حالت تعادل ترمودینامیکی است. در این حالت در عین حال که فلاسک دارای انرژی است ولی این انرژی نمی تواند کاری انجام دهد- در یک سیستم بسته انتروپی هرگز کم نمی شود. برحسب این اصل همیشه نظم رو به بی نظمی می رود و حالت فعال انرژی به تعادل می گراید، مانند عالم، اگر آن را یک سیستم بسته فرض کنیم با انبساط عالم درجه حرارت آن مرتباً رو به نقصان است در عین حالی که انرژی آن همیشه ثابت است، از این رو انتروپی آن مرتبا رو به افزایش است. با توجه به اینکه عالم در ابتدا با یک نظم غیر قابل تصوری شروع شده است، حالا، بعد از ۱۵ میلیارد سال که از عمر آن گذشته است بایستی طبق قانون دوم ترمودینامیک رو به بی نظمی زیادی رفته باشد. در هر حال وقتی عالم به حالت تعادل حرارتی رسید کاملا از فعالیت می افتد و به مرگ حرارتی “death heat” خود می رسد.

۱۲-خطرات ناشی از سیل های بزرگ در اثر تغییرات آب و هوا: نمونه های زیادی از خسارات فراوان ناشی از آن ها را در سال های اخیر در افریقا و آسیا و همین طور در اروپا دیده ایم.

۱۳-خطر زلزله های بزرگ: نظیر زلزله ای که منجر به نابودی پمپیدو در ایتالیا شد. زلزلۀ سانفرانسیسکو در یک قرن گذشته که حدود ۱۰۰هزار نفر بر اثر آن از بین رفته اند. زلزله سال گذشته در پاکستان که حداقل ۷۰ هزار نفرتلفات داشته و شاید ۲ میلیون نفر هم بی خانمان شده اند. همینطور زلزله بم در ایران در دو سال گذشته بیش از ۳۰ هزار تلفات داشت. خطوط زلزله خیز مشخصی در دنیا وجود دارد که بایستی ساختمان ها در آن مناطق طبق اصول عملی ضد زلزله ساخته شوند.

۱۴- خطر یخبندان های اتفاقی و یا دوره ای: از بررسی های آثار معرفت الارضی دانشمندان متوجه شده اند که در طول اعصار زمین در فواصل زمانی مختلف در معرض یخبندان های بسیار شدیدی بوده است. یکی از این یخبندان ها حدود ۶۰۰میلیون سال قبل و دیگری حدود ۲۰۰ میلیون سال پیش اتفاق افتاده و تمام کره زمین را یخ و برف پوشانده بوده است و بر اثر آن بیش از ۹۰٪جانداران از بین رفته اند. در بررسی دیگری دانشمندان با سونداژ تا ۳۰۰۰متر در یخ های قطب جنوب متوجه شده اند که در عرض ۷۴هزار سال اخیر زمین هشت دوره یخبندان ice ages و هشت دوره گرمایش را پشت سر گذاشته است. یکی از تیوری های مهم یخبندان های دوره ای توسط میلان کوویچ، دانشمند یوگوسلاوی است که مفصل آنرا در کتاب Genesisاز John Gribbin می بیند. به طوری که در آن جا یاد شده امکان دارد یخبندان بعدی حدود ۵هزار سال دیگر باشد که بیشتر شمال عالم را فرا می گیرد و توصیه شده که از حالا بایستی به فکر چاره جویی در مقابل خطرات آن بود.

۱۵- مرگ جاذبه ای عالم:بعضی ها می گویند عالم در آتش به انتها می رسد و بعضی های دیگر می گویند آن در یک یخبندان ابدی فرو می رود. در تیوری عالم بسته Closed Universe بیگ بنگ اگر دانسیته عالم بیشتر از مقدار بحرانی آن باشد، روزی می رسد که انبساطش رو به انقباض می رود و عالم به روی خودش خم می شود و جاذبه ثقل همه چیز را تحت فشار قرار می دهد. فضا به طور پیوسته رو به گرمی می رود، کهکشان ها به هم نزدیک می شوند و ستارگان به روی هم می ریزند و فشار آنها را متلاشی می کند تا بالاخره همه چیز خرد و نابود شده و تبدیل به رادیاسیون می شوند و سرانجام می رسیم به سنگولاریته singularity دیگری بنام big crunch و همه چیز در این نقطه اسرار آمیز محو و نابود می شود!

۱۶- خطر فروریزی ناگهانی عالم :Cosmic Collapse یک نوسان ذره ای اتفاقی A Random Quantum Fluctuation در فضا می تواند باعث تولید یک حباب خراب کننده شود که با سرعت نور در عالم پخش شده و عالم را در هم بریزد.

۱۷- در دنبالۀ این مطلب: در ۱۹۸۰دو دانشمند در یک رساله علمی فال بسیار بد و عجیبی را برای زمین حدس می زدند که امکان دارد خلأ فعلی خلأ حقیقی نباشد، بلکه آن یک حالت ناتعادل بسیار طولانی از یک خلأ کاذب False Vacuum باشد که به خاطر دوام چندین میلیارد ساله خود ما را در یک حالت امنیتی کاذب فرو کاشته است. با تولید ناگهانی یک حباب بسیار کوچک از خلأ حقیقی که در محاصرۀ خلأ کاذب است (در اثر پدیده ترمّلی) یک مرتبه انرژی عظیمی دنیا را فرا گیرد و همه چیز را بسوزاند و در دم تمام ماده عالم بخار شود! ترس بیشتر این است که به طور غیر عمد این خلأ حقیقی به وسیلۀ خود فزیکدانان ذرّه در لابراتوار ایجاد شود. مثلا در برخورد های انرژی بالای ذرات اتمی در شتاب دهندگان در یک فضای کوچک، وقتی چنین اتفاقی بیفتد جلوگیری از خرابی آن داستان غیرتصوری می باشد!

۱۸- خطر حرکت قاره ها و تغییرات معرفت الارضی: نظیر حرکت طبقات زمین در اوقیانوس هند به زیر قاره آسیا که سبب فاجعۀ دلخراش سونامی Tsunami در تایلند و اندونیزی شد و بیش از ۲۰۰هزار نفر جان خودرا از دست دادند.

۱۹-اثر گلخانه ای: افزایش گرمای هوا در اثر گاز های متصاعده از اگزوست ماشینها و دوکش کارخانجات وغیره امکان دارد روزی اتمسفیر زمین را مانند ونوس کرده و درجه حرارت آن را به نقطۀ ذوب سرب برساند. پاره ای از دانشمندان می گویند که در اثر فعالیت های بشر سیاره زمین در سال های اخیر ۲۰٪ تاریک تر شده است. آلودگی هوا باعث تولید ابر های آلوده پر دوامی می شود که جلو روشنایی خورشید را می گیرد. در اثر این پدیده، نمو درختان و نباتات بطور کلی کم می شود.

۲۰-خطر تضعیف مقناطیس زمین: میدان مقناطیسی زمین که ما را از رسیدن رادیاسیون های خطرناک سماوی مصون می دارد به طور بسیار محسوسی رو به ضعف می رود و شاید در یک هزار سال دیگر به کلی از بین برود.

۲۱-تغییر قطب های مقناطیسی زمین که احتمالاً۲۵۰۰۰۰سال اتفاق می افتد: در نتیجه تمام نویگاسیون ها، حتی برای پرندگان بهم می خورد. مهم تر آن که ذرّات و رادیاسیون های خطرناک سماوی، بخصوص از خورشید بدون مانع به زمین سرازیر می شوند.

دانشمند معروف و نامی انگلیس، ستیون هوکینگ Stephen Hawking در یکی از کنفرانس های اخیر خود می گوید که یک حادثه و یا Global Warming ممکن است حیات را از روی زمین ببرد و فقط در صورتی که بشر بتواند خود را در سیارات دیگری ساکن نماید می تواند نجات پیدا کند.

از شبستری:

جهان را نیست مرگ اختیاری
که آن را از همه عالم توداری
ولی هر لحظه می گردد مبّدل
در آخر هم شود مانند اول

از مولانا بشنویم:

آن سیاست را که لرزید آسمان
مثنوی اندر نگنجد شرح آن
رفت از وی جنبش و وضع و سکون
از چه از انا الیه راجعون
هرکسی کو دور ماند از اصل خویش
باز جوید او وصال اصل خویش

باز از مولانا:

باش تا روزی که آن فکر و خیال
بر گشاید بی حجابی پر و بال
کوه ها بینی شده چون پشم نرم
نیست گشته این زمین سردوگرم
نه سمأ بینی نه اختر نه وجود
جز خدای واحد حی ودود

– لندن، ۳/۰۵/۲۰۰۶
——
(۱)حجم ژوپیتر (مشتری) حدود۱۳۰۰ برابر زمین است.