مقدمه:
چین (جمهوری خلق چین) کشوری است در شرق قارۀ آسیا با جمعیتی بیش از 1.4 میلیارد سکنه. چین با حدود 9.6 میلیون کیلومتر مربع، بعد از روسیه، کانادا و امریکا، چهارمین کشور وسیع دنیا بشمار می آید.
چین باستان از یکی از کهن ترین تمدن های تاریخ بشریت حکایت می کند. نظام سیاسی چین بیش از هزاران سال مبتنی بر سلطنت مطلقۀ موروثی بود. در روایت های سنتی چین نخستین دودمان پادشاهی کشور “سیا” نام دارد که در حدود 2070 پیش از میلاد پایه گذاری شد. مورخان در گذشته این دودمان را افسانه ای می دانستند.دودمان “چه این” در 221 پیش از میلاد نخستین حکومت واحد را در چین پایه گذاری کرد. و آخرین دودمان پادشاهی این کشور “چینگ” بود که در سال 1911 با تشکیل جمهوری چین به رهبری “کومینتانگ” حزب ملی چین نابود شد. چین در نیمۀ اول سدۀ بیستم در دریایی از اختلافات و جنگ های داخلی غوطه ور بود که کشور را به دو اردوگاه سیاسی عمده میان کومینتانگ و حزب کمونیست چین تقسیم کرده بود. این مخاضمات با پیروزی حزب کمونیست چین و تاسیس جمهوری مردمی چین در سال 1949 پایان یافت.
چین مدرن، یکی از سریع ترین رشدهای اقتصادی دنیا را دارا است. این کشور هم اکنون بزرگ ترین صادرکننده و دومین واردکنندۀ کالا است و دومین اقتصاد بزرگ دنیا بر پایۀ تولید ناخالص داخلی را در اختیار دارد. چین عضو دایم شورای امنیت سازمان ملل و سازمان های چندجانبه ای، سازمان تجارت جهانی، اپک، سازمان همکاری های شانگهای و گروه 20 است. چین به عنوان کشوری دارای سلاح هسته ای از بزرگ ترین ارتش دنیا و دومین بودجۀ دفاعی دنیا برخوردار است.
ایران کشوری است در آسیای غربی، این کشور با مساحتی حدود 1.65 کیلومترمربع، دومین کشور پهناور در شرق میانه بشمار می آید. جمعیت این کشور به بالاتر از 83.5 میلیون تن بالغ می گردد.
سرزمین ایران، میزبان تمدن های کهنی چون “ایلام”، “جیرفت”، و “زیانده رود” بوده است. نخستین بار در سدۀ هفتم پیش از میلاد، در دوران پادشاهی ماد، بخش های قابل توجهی از فلات ایران یک پارچه شد. در سدۀ ششم پ.م، شاهنشاهی هخامنشی توسط کوروش بزرگ بنیان نهاده شد تا ایران یکی از بزرگ ترین امپراتوری های تاریخ را تشکیل دهد. که در سدۀ چهار پ.م، توسط اسکندر مقدونی این امپراتوری متلاشی شد. همچنین در سدۀ هفتم میلادی مسلمانان امپراتوری ساسانی را در این سرزمین سرنگون کردند.
ایران امروز، یک جمهوری اسلامی است. از اعضای موسس سازمان ملل، سازمان همکاری اقتصادی، سازمان همکاری اسلامی و اوپک است. و یک قدرت متوسط و منطقه ای بزرگ شمرده می شود.
مورخان آغاز تاریخ روابط ایران و چین را به نخستین تماس میان دو دولت به سال 140 یا 141 پیش از میلاد بازمی‌گردانند. در این زمان در چین دودمان هان و در سرزمین ایران کنونی اشکانیان فرمان می‌راندند. برخی دیگر رد پای نخستین روابط را به 115 ق م، زمانی که امپراتور چین، وو دی به دلیل گشایش در داد و ستد و به ویژه در جستجوی رمه‌های اسب سفیری را به همراه پیشکش‌هایی به دربار مهرداد دوم اشکانی فرستاد، می بینند.
روابط چین با ایرانیان پیش از ارتباط با دولت مرکزی ایران
عهدنامه مودت
نخستین عهدنامه مودت در دنیای معاصر میان دولتهای ایران و چین در رم پایتخت ایتالیا و میان سفیران دو کشور در یازدهم خرداد (جوزا) ۱۲۹۹ خورشیدی (اول جون ۱۹۲۰ میلادی) بسته شد. ارباب کیخسرو نماینده زرتشتیان، یگانه معترض به عهدنامه بود. “متأسفانه تصور می‌کنم از انعقاد این معاهده چیزى که به ایران لطمه وارد خواهد نمود، ورود امتعه چین است که غالباً جزو تفننات (کالاهای تزئینی) است
همکاری زمان جنگ ایران و عراق
کمک‌های تسلیحاتی
با فروش تسلیحات موشکی به ایران توسط چین، این کشور قانون منع فروش موشک به طرفین جنگ (MTCR) را زیر پا گذاشت. چین از جملهٔ کشورهایی بود که به طرفین جنگ (ایران و عراق) کمک کرد چین به ایران موشکهای ضد کشتی، زمین به هوا، هوا به هوا و موشک کروز فروخت. در حالی که چین سه برابر ایران به عراق اسلحه فروخت
کمک‌های تکنولوژیکی
در سال‌های ۱۹۸۰ الی ۱۹۸۵ چین با ایران به‌طور مخفیانه قراردادی مبنی بر گسترش انرژی هسته ای بست؛ همچنین این کشور تکنولوژی ساخت موشکهای فروخته شده را به ایران داده و در ساخت این موشک‌ها به ایران کمک کرده‌است.
دولت محمود احمدی‌نژاد
در دوران محمود احمدی‌نژاد، ایران به منظور دستیابی به پشتیبانی‌های سیاسی چین و بلوک شرق، با کنار گذاشتن سیاست “نه شرقی و نه غربی” آیت الله خمینی، بنیان گذار جمهوری اسلامی ایران، سیاستی را در پیش گرفت که از آن با نام “نگاه به شرق” یاد می‌شد. ایران درآمد حاصل از فروش نفت خود را به عنوان پشتوانه ال سی L/C های خرید کالای چینی در اختیار آن کشور می‌گذاشت.
دولت حسن روحانی
روحانی می‌گوید رابطه با چین اهمیت زیادی دارد و ما همکاری متعددی با چین داریم و این کشور آماده سرمایه‌گذاری در بخش‌های مختلف کشور ماست. رئیس‌جمهور چین در کنفرانسی در شانگهای، در حضور ولادیمر پوتین، پیشنهاد طرح ایجاد ساختار امنیتی را داد که بر پایه همکاری با ایران و روسیه استوار است و در این طرح نقش آمریکا را کاملاً در امنیت آسیا حذف کرد. این اقدام چین با واکنش شدید آمریکا مواجه شد.
صادرات و واردات
تجارت ایران و چین در سال۲۰۱۹ افت چشمگیری داشته است، بطوری که صادرات ایران به چین بیش از ۳۶ درصد کاهش داشته و به ۱۳ میلیارد و ۴۳۴ میلیون دلار افت کرد و صادرات چین به ایران نیز با کاهش حدود ۳۱ درصدی به ۹ میلیارد و ۵۹۰ میلیون دلار رسید.
بدهی به ایران
کشور چین بدهکارترین کشور به ایران است. چین بزرگترین بدهکار نفتی به ایران با بیش از ۲۲ میلیارد دلار می‌باشد.
در سال ۱۳۹۳ بدهی چین به ایران ۵۰ میلیارد دلار اعلام شده‌است.
پیامدهای تحریم‌ها علیه ایران
امریکا (حکومت ترامپ) تلاش دارد با خارج شدن از برجام و بازگشتاندن تحریم ها، ایران را به انزوا بکشاند و از لحاظ اقتصادی ورشکست کند.
روابط ایران و چین؛ فرصت‌های تفاهمنامه 25 ساله
ایران و چین در طول سال‌های گذشته هیچ‌گاه روابط راهبردی با یکدیگر نداشته‌اند و حالا به نظر می‌رسد تصویب پیش‌نویس تفاهمنامه 25 ساله بین 2 کشور در ایران جبران گامی بزرگ به این سمت و سو است.
همکاری‌های عمدۀ ایران و چین تا قبل از این محدود به برخی معاملات تسلیحاتی و نفتی و رفت و آمدهای دیپلماتیک می‌شده است.
بر خلاف آمریکا و اروپا که از ۲۰۰ سال گذشته به صورت مستقیم با چین و جامعه این کشور در رفت‌وآمد بوده‌اند، جامعه نخبگان ایران تنها از سال‌های پایانی قرن بیستم است که شروع به آشنایی سطحی با این قطب مهم قرن ۲۱ کرده است.
سطح روابط ایران و چین در چه حدی بوده است؟
سطح تعهدات دوجانبه هیچ‌گاه تاکنون به یک سطح راهبردی نرسیده است. در حقیقت، رابطه دو کشور بیشتر بر اساس معاملات کوتاه‌مدت تجاری بر اساس خرید نفت و فروش کالاهای ساخته شده از سوی چین شکل گرفته بود.
برای اینکه بتوان مقایسه درستی از سطح این روابط داشت کافی است نگاهی به کشور همسایه یعنی پاکستان بیندازیم. چین و پاکستان در ابتدای دهه ۹۰ میلادی یعنی ۳۰ سال پیش، قرار داد لغو روادید (ویزا) را بین دو کشور نهایی کردند. یک تفاهمنامه برای تجارت آزاد دو کشور امضا کرده و بعد، آن را با یک سوآپ ارزی دو طرفه برای تجارت دوجانبه تکمیل کردند.
علاوه بر این، چین میلیاردها دلار وام ارزان قیمت را در اختیار پاکستان قرار داده و یکی از بزرگترین پروژه‌های طرح جهانی “یک جاده-یک کمربند” یعنی بزرگراه “کاشغر-گوادر” در حال ساخت در این کشور است. بر طبق ارزیابی‌های صورت‌گرفته، تکمیل این پروژه نزدیک به ۵۳ میلیارد دلار هزینه در برخواهد داشت.
در طرف مقابل، نگاه به مراودات ایران و چین نشان می‌دهد که هیچ طرحی برای سرمایه‌گذاری دوجانبه بین دو کشور انجام نشده است. در حالی که کشوری همانند عربستان سعودی، توانسته با تعریف سرمایه‌گذاری‌های دو جانبه در میدان‌ها و پالایشگاه‌های نفتی، میزان صادرات خود را به این کشور به ۱.۸ میلیون بشکه در روز برساند. این در حالی است که ایران، تنها به صادرات نفت خام، آن هم در قالب فروش به شرکت‌های چینی بسنده کرده است.
ایران و چین در شرایط فعلی نه طرح گسترده‌ای در حوزه سرمایه‌گذاری دارند و نه حتی ملزومات اولیه برای تسهیل روابط دوجانبه پولی را بین دو کشور رعایت کرده‌اند.
چرا ایران شرق را انتخاب خواهد کرد؟
“در دنیای بعد از کرونا باید بین چین و آمریکا یک طرف را انتخاب کرد”. این سخن وزیر امور خارجه هند در خصوص دلایل نزدیک‌شدن این کشور به آمریکا در پی درگیری‌های مرزی با پکن است.
ایران همانند چین در خصوص عدم دخالت قدرت‌های بزرگ در امور داخلی کشورها هم‌نظر و خواهان به‌وجود آمدن نوعی از نظام چندقطبی در دنیا است. کنار گذاشتن تمام قطعات این پازل نشان می‌دهد که جهت‌گیری حرکت ایران به سمت شرق کاملاً درست و بجا بوده است.
یکی از ثمرات رسیدن به این واقعیت، حمایت قاطع چین از ایران در شورای امنیت سازمان ملل متحد و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی است. در سنوات قبلی، مواضع چین تا این حد روشن نبود.
تلاش ۲۰ ساله امریکا برای جلوگیری از روابط ایران و چین
سفیر سابق چین گفت: آمریکا برای ۲۰ سال سعی داشت جلوی رشد مناسبات ایران و چین را بگیرد و اکنون سوژه داغی برای ایجاد یک سوء تفاهم پیدا کرده است.
سفیر سابق چین در ایران گفت: در ۲۰۱۶ رئیس جمهور چین بعد از ۱۳ سال به ایران سفر کرده بود. هر دو کشور موافقت کردند که یک روابط استراتژیک ایجاد شود. آمریکا فشارهای زیادی به چین و ایران آورده است. هفته گذشته در نیویورک تایمز و وال استریت خبری منتشر شد که تفاهمنامه ۲۵ ساله بین ایران و چین منتشر شد و نیویورک تایمز حتی متن کامل آن را منتشر کرد. آنها می خواهند به افکار عمومی آمریکا بگویند دو کشور ایران و چین به عنوان دشمن آمریکا می خواهند به یکدیگر نزدیک شوند.
روابط ایران و چین و پیامدهای استراتژیک آن، موقعیت جیواکونومیک و در کل استراتژیک ایران در منطقه
برنامه جامع همکاری‌های ۲۵ ساله ایران و چین نه فقط برای طرفین، بلکه از نگاه غربی‌ها و اقمار آنها نیز واجد اهمیت است.
معاون وزیر امور خارجه در امور اقتصادی می گوید: با تکمیل جزئیات سند همکاری های 25 ساله ایران وچین این طرح به طور کامل برای مردم بیان می شود.
ارزیابی ما از روابط با چین رابطه سازنده و در همه حوزه هاست و فقط محدود به نفت و انرژی نمی شود. در همه عرصه های بین المللی و سیاسی هماهنگی و هم فکری با طرف های چینی داریم. در حوزه فرهنگی، جهانگردی، روابط پزشکی و دانش بنیان نیز روابط بسیار خوبی با چینی ها داریم .
در حالی که شواهد نشان می دهد جانب چینایی هنوز آماده نیست تا روابط میان دو کشور در این محدودۀ زمانی، تا چنین عمقی پیش برود!
روابط با چین جدی است و محور اصلی همکاری های دو کشور در سند 25 ساله اقتصادی و راهبردی است طبیعی است که کشورهای غربی نگران این روابط باشند.
پروژه بلندپروازانۀ “یک راه – یک کمربند” راهی که چینی ها از چند سال به این طرف آن را مطرح کردند و فعالیت های خوبی در این زمینه انجام داده اند یادآور جاده ابریشم سابق و نشان دهنده موقعیت جغرافیایی راهبردی ایران است.
از دید غربی‌ها گسترش روابط ایران و چین یک اقدام بزرگ استراتژیک است که از یک‌سو تأمین انرژی چین را تضمین می‌کند و از سوی دیگر با انتقال سرمایه چین به ایران، تحریم‌ها و تروریسم اقتصادی علیه ایران تا حد زیادی خنثی می‌شود.
بنظر می‌رسد افراطی‌هایی مانند بولتون، پمپئو، نتانیاهو و تا حدی بن سلمان و بن زیاد مسیر دولت امریکا را دقیقاً در همین راستا ریل‌گذاری کردند. آنها افراد ساده لوحی مثل ترامپ را به این سو بردند که برای جلوگیری از باخت استراتژیک امریکا از جمله در مقابل چین چاره‌ای جز مقابله تا حد درگیری نظامی یا براندازی راه دیگری وجود ندارد.
مأخذ: دانشنامۀ ویکیپیدیا،
بی بی سی فارسی
سایت های مشرق، ایسنا، تسنیم
یادداشت های نویسنده